عامل اصلی غرور

بعد حضرت این جملات را فرمود: «عباد الله اتقوا الله و کونوا من الدنیا علی حذر فإن الدنیا لو بقیت علی احد او بقی علیها احد لکانت الانبیاءُ احق بالبقاء و اوّلی بالرداء و رضا بالقضاء غیر أن الله ما خلق الدنیا للفناء فجدیدها وال و نعیمها مضمحل سرورها مکفهر و المنزلُ طلعه و الدارُ طلعه فتزودّوا فإن خیر زاد التقوی و اتقوا الله لعلکم تفلحون، ایها الناس! ان الله تعالی خلق الدنیا فجعلها دار فناء و زوال متصرفه و اهلها حالاً بعدها فالمغرور من غرته و الشقی من فَتَنَتهُ و لا تغرّنکم هذه الدنیا فانها تقطع رجاء من رکَن الیها و تخیب طمع من طمع فیها». من این جملات را کامل خواندم چون یک ماهیت و حقیقتی را در ربط با غرور بیان می‏کند؛ لذا تا حدی که امکان دارد برایتان ترجمه می‏کنم. حضرت شروع کرد به سخنرانی و فرمود: بندگان خدا از خدا بترسید، دین داشته باشید، از دنیا هم در حذر باشید، اگر بنا بود همه دنیا به یک نفر داده شود یا یک فرد برای همیشه در دنیا بماند، پیامبران برای بقا سزاوارتر و جلب خوشنودی آنان بهتر بود و این حکم نیز خوشایندتر بود، ولی هرگز چنین نیست. حضرت در اینجا دو تا چیز را مطرح می‏کند یکی اینکه دنیا به یک نفر داده نمی‌شود، دیگر اینکه دنیا برای همیشه نیست. چرا؟ چون خداوند دنیا را برای فانی شدن آفرید، تازه‏هایش کهنه، نعمت‏هایش زایل و سرور و شادی‏اش به غم و اندوه مبدّل خواهد گردید. به اصطلاح ما، دون منزلی است، منزل پستی است و خانه موقتی است، پس برای آخرت خود توشه‏ای برگیرید؛ بهترین توشه آخرت تقوا و بیم از خدا است.

همسویی زیارت اربعین و خطبه امام حسین

 بعد حضرت فرمود: ای مردم! خداوند دنیا را محل فنا و زوال قرار داد که اهل خویش را تغییر می‏دهد و وضع‏شان را دگرگون می‏سازد. مغرور و فریب خورده کسی است که فریب دنیا را بخورد و بدبخت کسی است که شیفته دنیا گردد. این دنیا شما را نفریبد، چون هر کس به آن تکیه کند، ناامیدش سازد و هر کس بر او طمع کند به یأس و ناامیدی‏اش کشاند.

من بحث را از این‏جا شروع می‏کنم. شما دیدید چند چیز بود که حتی در زیارت اربعین هم، امام صادق علیه‏السلام روی آن تکیه کرد. فرمود: «وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَيْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْيَا»[۳] در زیارت اربعین هم، امام صادق علیه‏السلام همین عامل غرور را مطرح می‏کند.[۴]

معنای غرور

اصلاً غرور چیست؟ غرور یعنی چه؟ آخرین جلسه در جلسه دوازدهم ایام عاشورا بود، در آنجا تعریفی را که علمای اخلاق از غرور کرده بودند، گذرا نقل کردم و رد شدم. حالا می‏خواهم فرمایشات امام‏حسین علیه‏السلام را باز کنم. علمای اخلاق می‏گویند غرور: «سکون النفس اذا ما یُوافقُ الهوی» آرامش روحی که انسان بر اثر رسیدن به خواسته‏های نفسانی‏اش پیدا می‏کند غرور است. پول می‏خواستم به آن رسیدم، احساس آرامشی که کردم، این همان غرور است. یعنی انسان آن‏گاه که به خواسته‏های نفسانی‏اش رسید، آن‏جا آرامش که پیدا می‏کند، اسم این سکون و آرامش را غرور می‏گذارند. این در اصطلاح علمای اخلاق است. مباحث مربوط به غرور، بیش از بیست مبحث و موضوع مختلف است که حالا من نمی‏خواهم وارد شوم، فقط می‏خواهم وارد مبحث عوامل غرور شوم. به تعبیر من، غرور یک مثلث است. یک شخص فریب خورده داریم، یک چیز فریب دهنده داریم و بعد هم فریب. فریب خورده انسان است، امّا فریب دهنده لازم نیست انسان باشد، فریب دهنده هر چه می‏تواند باشد و ضلع سوم، فریب است. در هر غرور، این سه تا وجود دارد. در لغت هم که شما بروید، می‌بینید که «غرَّ یغُرُّ» متعدی است و همین را می‏رساند. غَرَّه یعنی او فریبش داد.

غرور به انسان آرامش کاذب می‌دهد

وقتی به معارف‏مان مراجعه می‏کنیم، در قرآن و روایات وارد شده، به مسأله عاملی که انسان را فریب می‏دهد اشاره شده است. این هم که گفته می‏شود «فریب» جهتش این است که برای انسان آرامش می‏آورد، ولی آرامشش حقیقی نیست، کاذب است. این مهم است. اشتباه کاری شده است. مثل این که آدم در یک شب تاریک ظلمانی دنبال پول بگردد، کسی هم چیزی مثل اسکناس از نظر شکل و حجم درست کند و بعد یک بسته بزرگ به دستش بدهد و بگوید بگیر اینها همه‏اش چند صد هزاری است، چند صد میلیونی است؛ آن فرد چه‌قدر خوشحال می‌شود؟ چه آرامشی پیدا می‏کند؟ ولی وقتی روز می‏شود و بسته را باز می‏کند، می‏بیند که یک مشت کاغذ است، پول نیست. این یعنی فریب. غرور که می‏گویند آرامش روحی موافق با هواهای نفسانی است، این است. بر اثر رسیدن به آن‏چه که موافق هوای نفس است، غرور ایجاد می‌شود. امّا آیا این حقیقت دارد؟ حالا می‏رسم چون در گذشته گفتم منشأ غرور، جهل است؛ آن هم جهل مرکب.

عوامل غرور؛ دنیا و زندگی دنیا

در معارف ‏ما، دو عامل در باب غرور مطرح شده است. آیات قرآن متعدد است، یکی همین آیه که من اوّل بحثم گفتم «الَّذينَ اتَّخَذُوا دينَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا»[۵] زندگی دنیایی اینها را فریب داده است. آیات دیگر هم داریم «وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ»[۶] این آیه در سوره آل عمران است. آیات متعددی داریم که از حیات دنیا به عنوان عامل غرور تعبیر می‏کند. ما در روایات‏مان زیاد داریم که خود دنیا را به عنوان منشاء غرور مطرح می‏کند. روایت از علی(علیه‏السلام) «من اغترَّ بالدنیا اغترَّ بالمنی»[۷] خود دنیا را می‏آورد یا در خطبه صد و هفتاد و هفت می‌فرماید: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْيَا تَغُرُّ الْمُؤَمِّلَ لَهَا»[۸] ای مردم دنیا آرزومندان خویش را فریب می‌دهد. اینجا هم عامل را دنیا معرفی می‌کند. در خطاب به کسی که دنیا را ذم کرد، می‌فرماید: «أَيُّهَا الذَّامُّ لِلدُّنْيَا الْمُغْتَرُّ بِغُرُورِهَا»[۹] باز خود دنیا است. در آن سخن معروف که از امیرالمؤمنین(علیه‏السلام) منقول است که «يَادُنْيَا يَادُنْيَا إِلَيْكِ عَنِّي! أَ بِي تَعَرَّضْتِ؟ أَمْ إِلَيَّ تَشَوَّقْتِ؟ لَاحَانَ حِينُكِ! هَيْهَاتَ! غُرِّي غَيْرِي! لَاحَاجَةَ لِيفِيكِ قَدْطَلَّقْتُكِ ثَلَاثاً»[۱۰] همه‏اش دنیا است. امام حسین هم، در خطبه‏اش دنیا را مطرح می‏کند. در این‏جا می‏فرماید: «ایها الناس! ان الله تعالی خلق الدنیا فجعلها دار فنا و زوال المتصرفه باهلها حالاً بعد حال فالمغرور من غرّته و الشقی من فَتَنَتهُ فلا تغُرَّنکم هذه الدنیا» خیلی صریح می‏گوید. در زیارت اربعین هم که از امام صادق(علیه‏السلام) بود، می‏فرماید: «وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَيْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْيَا»

تفاوت دنیا و حیات دنیا

آیا بین حیات دنیا با خود دنیا فرق است که در آیات، حیات دنیا بود و در روایات خود دنیا مطرح شده است؟ این حرف‏هایم را کسانی که اهلش هستند دقت کنند. می‏خواهم موقعیت را کمی برایتان ترسیم کنم. روز عاشورا دو لشکر رو به روی هم ایستادند، حضرت دارد اوّلین سخنرانی را می‏کند. وقتی شروع می‏کند صحبت کردن، روی هر دو عامل غرور دست می‏گذارد. یک؛ می‏گوید اگر تمام دنیا را به یک نفر بدهند، دو؛ اگر یک نفر در دنیا بخواهد باقی بماند، به اصطلاح طول عمر. این حیات است، آن خود دنیا است، هر دو تا را پیش می‏کشد. بدان که اینها هیچ کدام، نه دنیا به دست یک نفر باقی می‏ماند، نه حیات دنیاتا ابد می‏ماند.

بعد می‌فرماید: «عباد الله اتقوا الله و کونوا من الدنیا علی حذر فإن الدنیا لو بقیت علی احد او بقی علیها احد لکانت الانبیاءُ احق بالبقی» یعنی بالأخره این دنیا تمام شدنی است. هر دو امام حسین را به کار می‏گیرد، هم خود دنیا را و هم حیات دنیا را. می‏گوید: اگر بنا بود این‏گونه باشد، همه دنیا را به کسی دهند یا یک کسی بماند، بالأخره دنیا تمام شدنی است؛ انبیا سزاوارتر بودند که همه دنیا را به آنها بدهند و تا آخر در دنیا بمانند، ولی آخر دارد و به پایان می‌رسد.

همیشه بودن و سرخوش بودن

همه اینها مقدمه چینی است تا آن‏جا که فرمود: «فالمغرور من غرت ایها الناس» قضیه چیست؟ انسان می‏خواهد همیشه باشد و زنده بماند و دیگر اینکه همیشه خوش باشد، دو چیز را می‌خواهد. هم از فنا می‌ترسد و هم از ناخوشی گریزان است. این حرف بدی نیست، چیز خوبی است، خدا در نهاد ما گذاشته است، کسی را به خاطر این حرف‌ها سرزنش نمی‌کنیم! پس قضیه چیست؟ حقیقت این است که کسی که دنبال دنیا برود راه گم کرده است. مثل همان کسی که در شب تاریک، کاغذها را در دست تو گذاشت و تو خیال کردی اسکناس است. یک مشت آهن‏پاره ریختند تو خیال کردی طلا و جواهرات است بعد چشم باز کردی دیدی اشتباه می‌کردی، کسی هم که به دنبال دنیا برود و فریب دنیا را بخورد، بداند که بی‌جا دلش خوش است. امام حسین هم دست روی همین نکته گذاشته است و دارد غرور را دقیق معنا می‏کند، هر دو تایش در‏ عبارت امام بود. هم بودِ همیشگی را گفت، هم دنیا را که وقتی پول گیرت آمد، خیال می‏کنی تمام مشکلاتت حل است، تمام تلخی‏ها مبدل به شیرینی می‏شود، امّا اشتباه می‌کنی. مهم این‏جا است که ان‌شاءالله بعد وارد بحثم می‏شوم.

ذکر مصیبت ورود اهل بیت به کربلا در اربعین حسینی

می‏خواهم در توسلم بروم. التماس دعا! ما در تاریخ داریم، خوب هم نقل شده است، بزرگان ما هم نقل کردند که خاندان حسین ‏علیه‏السلام آمده‏اند به کربلا، امّا اربعین اوّل بوده یا دوم بوده نمی‌دانم؟ ولی این نقل شده است که آمدند و همان قضایایی که بزرگان ما راجع به صحنه کربلا و حوادث نقل کردند رخ داده است، امّا کیفیت وصول اهل بیت به کربلا مهم است. اینها که از این سفر آمدند با چه حالی آمدند؟ بحث در این است. معلوم است دیگر خاطره، خاطره‏ای نبود که آدم بتواند فراموش کند. جای جای این زمین، برای اینها خاطره بود. به تعبیر ما وجب به وجب این‏جا خاطره دارند. این مهم بود. هر گامی به این‏جا نزدیک می‏‏‏شدند تمام این خاطره‏ها به ذهنشان هجوم می‌آورد. در این شبهه‏ای نیست، ما هم بودیم همین بود. نسبت به علاقه‏مندی آدم یک‏سری خاطرات زودتر به ذهنش می‏آید، یعنی آن صحنه‏های بسیار شدید، اینها زودتر به ذهنش می‏آید. من چند جمله بیشتر راجع به زینب سلام‏الله‏علیها نمی‏گویم. در مقتل این‏جور دیدم «لما وصلت قبر اخیه الحسین علیه‏السلام» زینب سلام‏الله‏علیها وقتی به مزار حسین‏ علیه‏السلام رسید، بالای مرکب بوده است، چون می‏نویسد «رمی بنفسها علی ظهر الناقه»، یعنی خودش را از بالای مرکب روی زمین انداخت «و هی تصرُخ صُراخاً عالیا» یعنی زینب چنان ناله می‏زد، با صدای بلند ناله می‏کشید «فشقَّت جَیبَها» دست برد گریبانش را چاک زد. «و نادت وا حسیناه وا حبیب رسول الله یابن مکةَ و منا» شروع کرد این جملات را گفتن، در مقتل نوشته زینب روی قبر حسین علیه‏السلام غش کرد.

 

 ________________________________________

۱. سوره مبارکه اعراف، آیه ۵۱

۲. بحارالأنوار، ج ۴۵، ص ۵

۳. بحارالأنوار، ج ۹۸، ص ۳۳۱

[۴]. می‏خواستم بگویم مسأله غرور، مسأله مهمی است، البته من نمی‏رسم بحث کنم. حدود بیست‏وپنج، بیست‏وشش سال پیش، همین ایام عاشورا بیست، سی جلسه بحث کردم، ولی الآن فقط می‏خواهم روی قسمت‌هایی که مربوط به فرمایشات امام‏ حسین علیه‏السلام است، تکیه کنم.

۴. سوره مبارکه اعراف، آیه ۵۱

۵. سوره مبارکه آل‌عمران، آیه ۱۸۵

۶. غررالحكم، ص ۱۳۶

۷. نهج ‏البلاغة، ص۲۵۶

۸. نهج ‏البلاغة، ص ۴۹۲

۹. نهج ‏البلاغة، ص ۴۸۰