بسم الله الرحمن الرحیم
نگاه قرآن به اهل کتاب به بهانه سوره آل عمران
یک: اهل کتاب به معنای صاحبان کتاب آسمانی و پیروان ادیان الهی است. وجود کتابهای آسمانی وجه مشترک همه ادیان الهی است البته این تعبیر در قرآن و فرهنگ اسلامی برای مسلمانان به کار نمی‌رود. اصطلاح اهل کتاب ۳۱بار در ۳۱ آیه از ۹ سوره قرآن و بیش از همه یعنی ۱۲ بار در سوره آل‌عمران به کار رفته است.
قرآن کریم از اهل کتاب با تعبیرهای دیگری نظیر: «الَّذینَ اوتوا الکِتبَ»،( بقره/ آیه۱۰۱و نساء/ آیه۱۴۴ و۱۴۵ وآل‌عمران آیه۱۹) و”اَلَّذینَ ءاتَینهُمُ الکِتب”،( بقره121 و146) الَّذینَ اُوتوا نَصیبًا مِنَ الکِتب» (نسا51)یاد کرده و با اختصاص بخش قابل توجهی از آیات و خطابهای خود صف آنان را از صف بت‌پرستان جدا ساخته است. در آیات مربوط به اهل کتاب، روی سخن با یهود و نصارا و گاه یکی از آن دو است. در برخی آیات بر اثر انکار رسالت پیامبر گرامی یا نفوذ شرک در عقاید اهل‌کتاب به آنان « کافر » نیز گفته شده است.
کاربرد اصطلاح اهل کتاب در برابر «اُمّی» ها و دعوت هر دو گروه به توحید، نشان می‌دهد که ساکنان شبه جزیره عرب در آستانه بعثت پیامبر اسلام به این دو گروه عمده تقسیم می‌شده‌اند: «… وقُل لِلَّذینَ اوتوا الکِتبَ والاُمِّیِّینَ ءَاَسلَمتُم فَاِن اَسلَموا فَقَدِ اهتَدَوا واِن تَوَلَّوا فَاِنَّما عَلَیکَ البَلغُ…». آل عمران آیه 20
اقلیتی که با برخورداری از کتاب آسمانی، تعالیم دینی مکتوب و نیز عالمانی آشنا به خواندن و نوشتن از برتری فرهنگی نسبت به «امی» ها برخوردار بوده‌اند. ظاهرا امّیها یا دین رایجشان بت‌پرستی بوده، فاقد کتاب دینی و ادبیات نوشتاری در حوزه دینی و اغلب ناآشنا به خواندن و نوشتن بوده، ویا بخشی از اهل کتاب بوده اند که با دین آشنایی ندارند و برداشتهای وهم آلود از کتاب آسمانی دارند.
دو: قرآن کریم برخلاف تورات به صِرف مسلمان نبودن، اهل کتاب را مورد مذمت قرار نداده است. قرآن، غالب انسان هایی را که پایبند این اخلاق انسانی هستند، تحسین می کند. اهل کتاب نیز از این قاعده مستثنا نیستند؛ در بعضی مواقع که امری اخلاقی از آنان سر بزند مورد تأیید قرآن قرار می گیرند: “همه اهل کتاب یکسان نیستند، طایفهاى از آنها معتدل و به راه راستاند، در دل شب به تلاوت آیات خدا و نماز و طاعت حق مشغول اند.* ایمان به خدا و روز قیامت مىآورند و امر به نیکویى و نهى از بدکارى مىکنند و در نیکوکارى مىشتابند و آنها خود مردمى نیکوکارند.* و هر کار خیرى انجام دهند از ثواب آن محروم نخواهند شد و خدا دانا به حال پرهیزکاران است” آل عمران 113- 115.
“مسلماً کسانى که ایمان آوردند، و یهودی ها و نصرانى ها و صابئى ها هر کدامشان [از روى حقیقت] به خدا و روز قیامت ایمان آورند و کار شایسته انجام دهند، براى آنان نزد پروردگارشان پاداشى شایسته و مناسب است، و نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین شوند” بقره 62
قرآن در عین اینکه اسلام را ناسخ دین های گذشته می داند، اما به اهل کتاب فرصت می دهد و با مدارا با آنان برخورد می کند به گونه ای که به آنها اجازه می دهد با پرداخت جزیه، به صورت آزادانه در کشور اسلامی زندگی کنند و بر دین خود نیز باقی بمانند هرچند تاکید می کند که ایمان آوردنشان قطعا بهتر است آل عمران، 20 : « فَإِنْ أَسْلَمُواْ فَقَدِ اهْتَدَوا»؛ 110: «وَ لَوْ ءَامَنَ أَهْلُ الْکِتَابِ لَکاَنَ خَیرْا لَّهُم.. »
در اسلام، نگاه به پیروان اهل کتاب با مشرکان کاملا متفاوت است. با هر یک ادبیاتی خاص به خود مورد استفاده قرار گرفته و هیچ وقت تمام اهل کتاب همسان با مشرکان قرار نگرفته اند. البته تنها بعضی از اهل کتاب به جهت اعمال و عقاید نابهنجار، هم ردیف با مشرکان قرار گرفته اند.
سه : خواندن نکات این مقاله را از مجله پژوهشهای اسلامی برای روشنتر شدن موضوع توصیه می کنم.
http://jir.uk.ac.ir/article_437_9100432f2a58af0bc30b5900196b0e5c.pdf
چهار : أَینَ الْمُؤَمَّلُ لِإِحْیاءِ الْکتَابِ وَ حُدُودِهِ أَینَ مُحْیی مَعَالِمِ الدِّینِ وَ أَهْلِهِ
کجاست آن آرزو شده برای زنده کردن قرآن و حدود آن، کجاست احیاگر نشانه‌های دین و اهل دین،
أَینَ طَامِسُ آثَارِ الزَّیغِ وَ الْأَهْوَاءِ أَینَ قَاطِعُ حَبَائِلِ الْکذْبِ [الْکذِبِ] وَ الافْتِرَاءِ أَینَ مُبِیدُ الْعُتَاةِ وَ الْمَرَدَةِ أَینَ مُسْتَأْصِلُ أَهْلِ الْعِنَادِ وَ التَّضْلِیلِ وَ الْإِلْحَادِ أَینَ مُعِزُّ الْأَوْلِیاءِ وَ مُذِلُّ الْأَعْدَاءِ أَینَ جَامِعُ الْکلِمَةِ [الْکلِمِ] عَلَی التَّقْوَی أَینَ بَابُ اللَّـهِ الَّذِی مِنْهُ یؤْتَی أَینَ وَجْهُ اللَّـهِ الَّذِی إِلَیهِ یتَوَجَّهُ الْأَوْلِیاءُ أَینَ السَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَینَ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ أَینَ صَاحِبُ یوْمِ الْفَتْحِ وَ نَاشِرُ رَایةِ الْهُدَی أَینَ مُؤَلِّفُ شَمْلِ الصَّلاحِ وَ الرِّضَا، کجاست محوکننده آثار انحراف و هوا‌های نفسانی، کجاست قطع کننده دام‌های دروغ و بهتان، کجاست نابودکننده سرکشان و سرپیچی کنندگان، کجاست ریشه‌کن کننده اهل لجاجت و گمراهی، و بیدینی کجاست عزّتبخش دوستان، و خوارکننده دشمنان، کجاست گردآورنده سخنها بر پایه تقوا، کجاست باب خدا که از آن آمده شود، کجاست وجه خدا، که دوستان به سویش روی آورند، کجاست آن وسیله پیوند بین زمین و آسمان، کجاست صاحب روز پیروزی، و گسترنده پرچم هدایت، کجاست گردآورنده پراکندگی صلاح و رضا،
أَینَ الطَّالِبُ بِذُحُولِ الْأَنْبِیاءِ وَ أَبْنَاءِ الْأَنْبِیاءِ أَینَ الطَّالِبُ [الْمُطَالِبُ] بِدَمِ الْمَقْتُولِ بِکرْبَلاءَ
کجاست خواهنده خون پیامبران و فرزندان پیامبران، کجاست خواهنده خون کشته ی کربلا..