بهترین کتابهایی که درباره عاشورا خوانده ام- ۶

محسن حسام مظاهری

تحول گفتمان در گزارش واقعه کربلا
سیده رقیه میرابوالقاسمی
انتشارات سمت

در این هزار و اندی سال، مورخان و نویسندگان و عالمان و ادیبان هرکدام از منظر خود به واقعه‌ی عاشورا نگریسته‌اند و درباره‌اش نوشته‌اند. این تنوع منظرها و زاویه‌دیدها، تکثری گفتمانی را پدید آورده است. از گفتمان تاریخی که عاشورا را به‌مثابه‌ی یک رخداد تاریخی نظیر دیگر رخدادها بررسی و تحلیل می‌کند و برای چرایی‌ وقوعش در اسناد و روایات تاریخی دنبال دلیل می‌گردد. تا گفتمان عرفانی که اساساً عاشورا را فرامادی و غیرتاریخی می‌داند و مقوله‌ای عرفانی از جنس ابتلائات اوصیا. تا گفتمان ماورایی که عاشورا را رخدادی استثنایی و غیربشری وصف می‌کند که وقوعش مسبب مجموعه وقایعی محیر العقول و غیرطبیعی شد که نظم و طبیعت عالم را به‌هم ریخت. تا گفتمان سیاسی که متاخر است و حرکت امام را اساساً یک کنش انقلابی با هدف تشکیل حکومت می‌داند. و دیگران.

کتاب «تحول گفتمان در گزارش واقعه کربلا» ـ که از تازه‌ترین پژوهش‌های عاشورایی منتشرشده است و چند هفته پیش هم در کتاب سال عاشورا برگزیده‌ شد ـ تصویری دقیق و شفاف از ظهور و حیات و تحول این گفتمان‌ها از آغاز تا پایان قرن دهم در آثار فارسی ارایه می‌دهد. (البته چون بازه‌ی تحقیق تا صفویه است، طبعاً گفتمان سیاسی در آن بررسی نشده است.) نویسنده در این کتاب که ظاهراً‌ تز دکترایش بوده، گستره‌ی وسیعی از منابع را دیده و بررسی کرده و از این حیث، انصافاً این کتاب اثر درخشانی است. پژوهش خانم میرابوالقاسمی یافته‌های قابل تأملی را به‌طور مستند در اختیارمان قرار می‌دهد. ازجمله اینکه نخستین آثار با رویکرد عرفانی و اسطوره‌ای به عاشورا را نه شیعیان، بلکه اهل‌سنت خلق کرده‌اند ومواردی از این قبیل. خصوصاً اگر از منظر مطالعات اجتماعی، داده‌های این کتاب بررسی شوند، نتایج پرباری به‌دست خواهد آمد.
تنها افسوس در مورد این کتاب، آن است که چرا بازه‌ی بررسی، محدود به پیش از قرن دهم شده است که البته با توجه به تعدد فراوان آثار پس از این مقطع، به‌ویژه قاجار و دوره‌ی معاصر ما، قابل فهم است که چنین کار سترگی از عهده‌ی یک پژوهشگر بیرون است. باید آرزو کنیم پژوهشگران دیگر، مسیر تحقیقی این کتاب را تا دوران معاصر ما ادامه دهند.