بهترین کتابهایی که درباره عاشورا خوانده ام- 2

مقتل الحسین
ابومخنف / ترجمه‌ی حجت‌الله جودکی
انتشارات خیمه

از نخستین کتاب‌های مقتلی که درباره‌ی عاشورا نوشته شدند، امروز متأسفانه فقط نام‌هایشان باقی مانده است. «مقتل الحسین» اثر لوط بن ‌يحيي ازدی معروف به «ابومخنف» (متوفا حدود 157ق) یکی از آن مقاتل نخستین است که حدود شصت ـ هفتاد سال بعد از عاشورا نوشته شده. ابومخنف، واقعه را با یکی دو واسطه ازشاهدان و حاضران نقل کرده است. همین ارزش کتاب او را بالا برده و به منبع اصلی بسیاری از مقاتل بعد از خود تبدیل کرده است. از کتاب ابومخنف هم امروز اثری باقی نمانده. البته اگر به بازار کتاب سری بزنید، چند کتاب با نام‌های مختلف به عنوان متن کامل مقتل ابومخنف چاپ و توزیع شده است؛ اما واقعیت آن است که به دلایل مختلف همه‌شان جعلی و غیرقابل اعتمادند. از آن کتاب، فقط و فقط روایت‌هایی که آن‌هم پراکنده، طبری در تاریخش از نقل قول مستقیم کرده، به‌جا مانده است. این روایت‌ها حدوداً 113 موردند که بین‌شان از چند کلمه‌ای تا چند پاراگرافی هست. حالا این روایت‌ها چه حجمی از مقتل ابومخنف بوده‌اند؟ طبری آن‌ها را با چه معیاری انتخاب کرده؟ در نقل قول مستقیم از آن‌ها چقدر صادق بوده؟ و سئوالاتی از این قبیل می‌شود مطرح کرد که برایشان تقریباً هیچ پاسخی نداریم. همین است که هست. دکتر جودکی تلاش کرده با استخراج این 113 روایت‌، لااقل بخشی از کتاب ابومخنف را احیا و بازسازی کند. خلاصه اینکه تنها چیزی از کتاب ابومخنف که به آن دسترسی داریم همین 113 روایت است. که البته خودش تصویر کمابیش کاملی از واقعه را می‌سازد. ارزش مقتل ابومخنف فقط به این‌که قدیمی‌ترین گزارش موجود از عاشوراست، نیست. به نظرم ارزش اصلی آن بشری و معقول‌بودنش است. بسیاری اغراق‌ها و روایات عجیب و غریبی که در روضه‌ها می‌شنویم یا در مقاتل بعدی می‌خوانیم در روایت ابومخنف نیستند. به‌عنوان مثال طبق روایت ابومخنف تعداد سپاهیان عمر سعد پنج هزار نفر و تعداد کشته‌هایشان (یعنی مجموع کسانی که توسط سپاه امام‌حسین کشته شدند) 88 نفر بوده است. یعنی تنها چند نفر بیشتر از تعداد شهدا (طبق قول معروف 72 نفر). با درنظرگرفتن ترکیب سپاه امام و شرایط دشوار جنگ در آن روز و گرما و خستگی و… این عدد کاملاً معقول و پذیرفتنی است.

محسن حسام مظاهری